Toezichthouder AFM waakt over ons ‘duurzaam financieel welzijn’. Daar hoort een goed pensioen bij. De verwachtingen op dat vlak wijken nogal eens af van de werkelijkheid, weet Karina Raaijmakers.
Dit artikel staat in de Pensioenbijlage die vrijdag 9 juni bij Het FD verschijnt.
Karina Raaijmakers ging onlangs zelf naar een financieel planner. Het hoofd Verzekeren en Pensioenen van de Autoriteit Financiële Markten wilde meer inzicht in haar eigen pensioen – ze heeft enkele jaren als zelfstandige gewerkt – en overweegt een nieuw huis te kopen. ‘Dan blijkt dat professionele hulp bijna noodzakelijk is als je wilt weten hoe je ervoor staat. Financiële producten als hypotheken en verzekeringen zijn ingewikkeld, ook voor mij. Wij kwamen er bijvoorbeeld achter dat onze overlijdensrisicoverzekering een stuk goedkoper kan. Daar heb je als gewoon financieel consument geen weet van.’
Financieel overzicht. Dat is precies wat bij veel mensen ontbreekt, vooral als het om hun pensioen gaat. Toezichthouder AFM vindt een tegenvallend pensioen een groot financieel risico en wil dat mensen daar zelf iets aan doen. ‘Neem drempels weg opdat Nederlanders in actie komen voor hun pensioen’, is de titel van een rapport dat de AFM anderhalf jaar geleden publiceerde.
Een op de vijf werkende Nederlanders heeft een pensioengat volgens de AFM. Bij kwetsbare groepen als zelfstandigen en gescheiden mensen loopt dat op tot een op de drie. ‘Pensioen is ingewikkeld en ver weg. De meesten gaan zich pas voor het onderwerp interesseren als ze nog maar beperkte mogelijkheden hebben om te handelen. Dan kun je alleen nog langer doorwerken of je uitgaven omlaag brengen.’
Karina Raaijmakers (1982)
Sinds 2016:
hoofd toezicht verzekeren en pensioenen
2012-2015:
partner adviesbureau Clear Conduct
2012-nu:
voorzitter stichting Zapper
2011:
strategic management for regulatory & enforcement agencies, Harvard University
2008-2010:
postdoc compliance & integriteit management VU Amsterdam
2007-2011:
diverse functies AFM
2001-2006:
studies economie en Nederlands recht Erasmus Universiteit
Foto's: Peter Strelitski
Wanneer heb je een pensioengat? Als je minder hebt dan 70% van je gemiddelde salaris?
‘Dat hangt af van de persoonlijke situatie. Het kan veel minder zijn dan die 70%, of meer. Wij kijken naar hoeveel mensen verwachten nodig te hebben. En of dat geld er straks is. Bij een vijfde van de werkenden is dat dus niet het geval.’
Wie zijn dat?
‘Dat zijn niet per se de lager opgeleiden of de lager betaalden. Juist bij die groepen is het pensioengat minder groot omdat daar de AOW een groot deel van het pensioeninkomen vormt. Het probleem zit eerder bij de middeninkomens en dan vooral bij de kwetsbare groepen daarbinnen: gescheiden mensen, zzp’ers, mensen met een eigen huis onder water, flexibele arbeidskrachten, mensen die arbeidsongeschikt zijn geweest. Die lopen het meeste risico op een pensioengat.’
Maar dat weten ze vaak niet.
‘Nee. Het is lastig om goed zicht te krijgen op je eigen pensioenpositie. Ons mantra is overzicht, inzicht, actie. Overzicht is al lastig. Mijnpensioenoverzicht.nl is een belangrijke stap voorwaarts. Daar zie je hoeveel AOW en aanvullend pensioen je krijgt. Maar je hebt een integraal financieel overzicht nodig om te beoordelen of je straks voldoende hebt. Hoeveel ander vermogen is er naast het pensioen? Spaarrekeningen, lijfrentes, eigen huis. Die informatie zit bij andere bronnen dan pensioenfondsen, maar is onmisbaar voor een goed overzicht. Je kunt je wel fixeren op extra pensioensparen, maar misschien is het slimmer om je hypotheek af te lossen.’
Wie moet dat integraal overzicht bieden? Er wordt al jaren over gepraat. Alle informatie is er. Die kan toch eenvoudig worden gekoppeld?
‘Mijnpensioenoverzicht is van de pensioensector. Daar kun je die andere informatie niet in kwijt. Banken en verzekeraars hebben veel gegevens, maar doen daar niet graag afstand van. Dat is immers de basis van hun verdienmodel. Daarnaast spelen privacyvraagstukken mee. Initiatieven om financiële informatie samen te brengen, zoals het Financieel Paspoort, juichen we toe. Ik verwacht dat ontwikkelingen op gebied van digitalisering en de betaalrichtlijn PSD II een nieuwe impuls gaan geven, omdat banken gegevens moeten gaan delen.’
Het is niet de taak van de AFM?
‘We moeten niet alles publiek willen oplossen. Wij kunnen het niet afdwingen, maar wel bijdragen aan de bewustwording. Misschien kun je voor een goed periodiek inzicht in je pensioen aansluiten bij het jaarlijkse moment van de belastingaangifte, dan ben je toch al bezig met je geldzaken.’
Overzicht is nog geen inzicht. Daar heb je financiële kennis voor nodig. En financieel advies is voor middeninkomens vaak te duur.
‘Ook op dit terrein zien we ontwikkelingen, online tools die financiële planning toegankelijker maken. Een financieel APK kan straks misschien voor enkele tientjes. Maar wij moeten wel attent zijn dat het klantbelang voorop blijft staan. Dat er geen commerciële prikkel is om mensen in onnodige financiële producten te praten.’
Een hypotheekadvies dat leidt tot koop van een huis is vrij van btw en aftrekbaar. Maar als het advies luidt om niet te kopen, moet er wel btw worden betaald en is er géén aftrek. Is het niet raar dat financieel advies rond producten goedkoper is dan integrale financiële planning?
‘Ik ben het ermee eens dat er voor alle partijen een gelijk fiscaal speelveld moet zijn. Als daar belemmeringen zijn, moeten we die wegnemen.’
De AFM is voorstander van meer inzicht, maar vindt tegelijk dat de ‘te bereiken’ pensioenbedragen op het pensioenoverzicht moeten verdwijnen. Is dat niet tegenstrijdig?
‘Die bedragen geven op dit moment vaak een te rooskleurig beeld omdat er geen rekening wordt gehouden met koopkrachteffecten. Dat weten we nu al. Dus dan zet je werknemers op het verkeerde been. Ik zie liever dat er meerdere persoonlijke scenario’s worden uitgewerkt, zodat je kan zien dat er verschillende uitkomsten denkbaar zijn. Daar kun je dan rekening mee houden.’
Moet pensioencommunicatie in nominale of reële bedragen, dus in euro’s van nu of euro’s van de toekomst?
‘Je hebt allebei nodig. Als je inzicht wilt verschaffen in hoeveel iemand aan pensioenpremie heeft ingelegd en welk rendement is gerealiseerd, zal dat in nominale bedragen zijn. Als je wilt laten zien wat ze daar later mee kunnen, moet je reële bedragen gebruiken. Het is een hele opgave om dat onderscheid goed te maken, maar ik denk dat het kan.’
Hoe goed is de informatievoorziening over aanvullende pensioenen door de pensioenfondsen. Uit recent onderzoek van AFM en DNB blijkt dat van de 137 onderzochte pensioenfondsen er slechts 17 op een juiste manier voorlichten over zaken als indexeren en korten.
‘Dat viel ons ook tegen. Het blijkt enorm moeilijk om hierover goed te communiceren. De meeste fondsen zijn van goede wil, maar het vergt een flinke inspanning om het goed te doen. Het is cruciaal dat fondsen hun deelnemers ervan doordringen dat hun pensioen inherent onzeker is, dat er geen garanties zijn. Dat is nu een pijnlijke boodschap, maar zorgt er wel voor dat mensen zich meer bewust worden van hun financiële toekomst.’
Stel dat ik overzicht heb én inzicht, wat dan? Als ik een pensioengat heb, moet ik in actie komen. Dat kost toch per definitie geld?
'Financiële zorgen verminderen de productiviteit'
‘Als je een pensioengat hebt en je wil daar iets aan doen, dan gaat dat op dit moment pijn doen. Maar dat lijkt me te verkiezen boven niet weten hoe je ervoor staat en dan na je pensionering te weinig geld hebben. We moeten ervoor zorgen dat mensen niet standaard kiezen voor voordeel nu. Zorg dat pensioensparen leuker wordt. Denk aan de cadeaus die banken verstrekken als je je vakantiegeld op een spaarrekening zet. Een badlaken cadeau als je duizend euro opzij zet. Haal het genot van een goed pensioen naar voren.’
‘De werkgever kan hierin ook een belangrijke rol spelen. Financiële zorgen verminderen de productiviteit. Dus werkgevers hebben er belang bij om werknemers te helpen bij het genereren van overzicht en inzicht. Organiseer financiële check-ups op de werkvloer. Hier en daar gebeurt dat al, maar het kan veel beter.’
De AFM heeft in de discussie over een nieuw pensioenstelsel duidelijk een eigen mening. Is dat niet opmerkelijk voor een toezichthouder?
‘Die visie komt voort uit onze maatschappelijke rol. Wij brengen het perspectief van de pensioendeelnemer in. Het belang van de individuele deelnemer dreigt in de discussie over stelselherziening soms ondergesneeuwd te raken. Het zou jammer zijn als de sector iets bedenkt waar de consument straks niet mee uit de voeten kan. Aan keuzevrijheid zitten bijvoorbeeld haken en ogen. Dus daar hebben we een mening over.’
De AFM is voorstander van verplichte pensioenopbouw voor iedereen, ook zzp’ers.
‘We hebben gezegd dat we het mooi vinden als zzp’ers zelf voor hun pensioen zorgen. Maar als dat niet gebeurt en het wordt een individueel en maatschappelijk probleem dat veel mensen te weinig pensioen hebben, moet je maatregelen nemen om dat te voorkomen. Dat zou verplichte pensioenopbouw voor iedereen kunnen zijn.’
'De heilige graal van het pensioenbewustzijn hebben we zeker nog niet gevonden'
En u bent voorstander van een meer individuele benadering van het pensioen?
‘Als dat leidt tot beter inzicht in de eigen pensioensituatie en minder onuitlegbare risicodeling: ja.’
Ook als een meer individuele opzet ten koste gaat van collectieve voordelen, dus eigenlijk duurder is?
‘Het is goed mogelijk dat dat individuele inzicht een prijs heeft. Maar nu moeten we ook kosten maken om mensen in beweging te krijgen om na te denken over later. Overigens denk ik dat er ook bij een meer individuele benadering van pensioen collectieve voordelen blijven, zoals de voordelen van collectief beleggen.’
Hoever moet de keuzevrijheid gaan?
‘We moeten aansluiten bij de persoonlijke situatie. Ik geloof dat niemand erop zit te wachten om zelf de beleggingen voor zijn pensioen uit te kiezen. Dat laten we liever aan specialisten over. Maar ik kan me voorstellen dat je in een bepaalde fase van je leven tijdelijk minder pensioen opbouwt. Zolang keuzevrijheid maar niet leidt tot nog grotere problemen, dat mensen minder pensioen opbouwen. Je moet mensen beschermen. Bijvoorbeeld met slimme standaardopties en goede begeleiding bij de keuze.’
Pensioenen staan nu al jaren in de belangstelling. Merkt u dat mensen er meer mee bezig zijn, eerder in actie komen?
‘Dat kunnen wij niet echt beoordelen. Wij beoordelen of aanbieders aan hun zorgplicht voldoen, of producten op de markt van goede kwaliteit zijn. Van de pensioenfondsen hoor ik dat er vaker wordt ingelogd op de eigen pensioensites. Er is zeker sprake van een opwaartse trend. Maar de heilige graal van het pensioenbewustzijn hebben we zeker nog niet gevonden.’
